تاریخ الامم و الملوک (کتاب)این کتاب که مشهور به تاریخ طبری می‌باشد، مهمترین تاریخنامه روایی و سالشمار اسلامی است. ۱ - معرفی اجمالی کتابتاریخ طبری دو بخش عمده دارد: بخش پیش از اسلام و بخش پس از اسلام. طبری در بخش اول به مباحث خلقت، پیامبران ، امتهای پیشین، تاریخ و پادشاهان ایران و روم پرداخته است، ترتیب ذکر حوادث در این بخش بر حسب ترتیب انبیاء و جایگاه تاریخی حوادث است. طبری در این قسمت درباره تاریخ ایران اخباری آورده است که در هیچ متن معتبر عربی دیگر دیده نمی‌شود. بخش دوم تاریخ طبری که حوادث دوره اسلامی است، از سال اول هجرت به شیوه سالشمارانه آغاز و به وقایع سال ۳۰۲ ختم شده است. روشی که طبری در تدوین تاریخ بر می‌گزیند، روش محدثین است؛ بدین صورت که با ذکر سلسله سند به ذکر اخبار می‌پردازد. طبری همانگونه که در مقدمه تاریخ خود ذکر می‌کند، تاریخ را جزو علوم نقلی می‌داند نه عقلی؛ زیرا به عقیده او راه علم بر اخبار گذشته فقط خبر خبرگزاران و نقل ناقلان است و تاریخ با عقول و افکار محققان استنباط و استخراج نمی‌شود. طبری در این روش، با انبوهی از روایات که گاه با یکدیگر هم سازگار نیست مواجه می‌شود ولی هیچگاه دست به نقد پاره‌ای از مضامین آنها نمی‌زند؛ زیرا برای او صرف صحیح بودن سند کفایت می‌کند. طبری با نقل روایات راویان و حتی اختلافات جزئی آنان در یک حادثه خدمت بسیار مهمی به تاریخ اسلام کرده است. اگر او همه این روایات را در این مجلدات جمع نمی‌کرد، بسیاری از اخبار گذشتگان به ما نمی‌رسید. توجه عمده طبری در تاریخ، ذکر امور و شئون سیاسی است نه فرهنگ و تمدن، او عنایتی به فتوح و ارتباط با دولتها و سرزمینهایی همانند اندلس ، بیزانس و حالات داخلی آنها ندارد. ۲ - منابع مورد استفاده در کتابطبری برای تدوین کتاب خود از عمده منابع موجود در عصر خود بهره برده است، برخی از منابع طبری بر حسب موضوعات به شرح زیر است: ۱. در تاریخ پیامبران، کتب تفسیر و سیره ابن اسحاق و کتابهای «وهب بن منبه». ۲. در تاریخ ایران، ترجمه کتب ایرانی به عربی بویژه کتابهای «ابن مقفع» و «هشام کلبی» و آنچه از معلومات و اطلاعات تدوین شده و اسناد حیره که به دست او رسیده است. ۳. در سیره نبوی به تالیفات ابان بن عثمان و عروة بن زبیر و شرحبیل بن سعد و موسی بن عقبه و عاصم بن عمر و ابن شهاب زهری و ابن اسحاق تکیه داشته است. ۴. اخبار رده و فتوح را از سیف بن عمر نقل کرده است. ۵. در جنگهای جمل و صفین به نوشته‌های ابو مخنف و مدائنی و سیف بن عمر اعتماد کرده است. ۶. تاریخ امویان را از عوانة بن حکم، ابو مخنف، مدائنی، واقدی، عمر بن شبه و هشام کلبی گرفته است. ۷. تاریخ عباسیان را از کتب احمد بن ابی خیثمه گرفته است. منابع طبری بیشتر از عراق است، زیرا او در بغداد زیسته است. طبری تالیف تاریخش را بعد از تفسیر شروع کرده است، به دلیل اینکه نام کاملی از تفسیرش « جامع البیان عن تاویل آی القرآن » را در کتاب تاریخ آورده است، همچنین طبری بسط مقال را در تاریخ خود به تفسیرش ارجاع می‌دهد. تاریخ طبری دوره نوینی را در تاریخ نگاری اسلامی آغاز کرد و اثر فراوانی بر مورخان پس از خود گذاشت بگونه‌ای که ابن اثیر و ابن کثیر و ابن خلدون در تاریخشان از تاریخ طبری بهره بسیار برده‌اند. ۳ - چاپ‌ها و تکمله‌های تاریخ طبریمورخان متعددی بر تاریخ طبری تکمله نوشته‌اند، اولین تکمله را خود طبری با عنوان «ذیل المذیل» نوشت. تکلمه دیگر را عریب بن سعد نوشت که حوادث را تا سال ۳۲۰ آورده است. یکی دیگر از تکمله‌های تاریخ طبری، تکمله محمد بن عبدالملک همدانی (متوفای ۵۲۱) است که به ذکر حوادث تا سال ۴۸۷ ه. پرداخته است. (هر سه تکمله طبری بهمراه تاریخ طبری چاپ شده است.) تاریخ طبری در عصر سامانیان به دستور منصور بن نوح سامانی (متوفای ۳۸۲) توسط و یا زیر نظر ابو علی بلعمی با حذف روایتهای مکرر و حذف سلسله اسناد و بعضی تصرفات به فارسی ترجمه شد همین ترجمه فارسی به زبان ترکی ترجمه و چاپ شده است، همچنین ترجمه فارسی به فرانسه برگردانده ودر پاریس چاپ شده است. بخش قبل از اسلام «ترجمه تاریخ طبری» با تصحیح ملک الشعرای بهار و تصحیح محمد پروین گنابادی در سال ۱۳۴۱ ش چاپ شده است. قسمت مربوط به ایران «ترجمه تاریخ طبری» نیز با مقدمه و حواشی محمد جواد مشکور به سال ۱۳۳۷ ش منتشر گردیده. دوره اسلامی «ترجمه تاریخ طبری» در ۳ جلد (جلد سوم آن فهارس است) با عنوان تاریخنامه طبری با تصحیح و تحشیه محمد روشن در سال ۱۳۶۶ ش چاپ شده است. آخرین چاپ تحقیقی متن عربی طبری توسط محمد ابوالفضل ابراهیم همراه با تکمله عریب بن سعد و عبد الملک همدانی و ذیل المذیل منتشر شده است. (این چاپ از طبری در تهیه نرم افزار نور السیره ۲ مورد استفاده بوده است.) متن کامل تاریخ طبری توسط ابوالقاسم پاینده به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۵۲ ش در تهران منتشر شده است. ۴ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |